Genel olarak askerler, doğa ile ilgilenen sporcular veya denizciler tarafından kullanılan pusulanın tarihçesi, çeşitleri ve nasıl bir mekanik ile çalıştığı sıklıkla merak edilir. İşte pusula nedir? Nasıl kullanılır? Çeşitleri ve tarihi nedir sorularının cevapları.
Pusula Nedir?
Pusula nedir sorusuna gelmeden önce pusulanın tarihçesine bir bakalım. Milattan önce 6. Yüzyılda Yunanlılar mıknatısı biliyorlardı ancak ne anlama geldiğinin tam farkına varamamış özelliklerini keşfedememişlerdi. Manyetik alanının farkına o dönemde varılamamıştır. Mıknatısın kuzeye yönelme özelliği ilk olarak 1. Yüzyıl’da Çinli deniz kaptanları ve korsanları tarafından keşfedilmiştir. Mıknatıs taşının üzerinde deneyler yaparak taşın kuzey yıldızını gösterdiğini anlayan denizciler bu keşif ile birlikte pusulanın icadını yapmışlardır. Pusula nedir sorusuna gelecek olursak şöyle bir tanım yapabiliriz; Başlıca arazi incelemelerinde, ulaşımda ve sıklıkla denizcilikte yön bulmak için kullanılan cihaza pusula denir. Bilinen en eski pusula türü ise manyetik alanlara göre yönleri işaret eden manyetik pusuladır.
Pusulanın Çalışma Prensibi
Manyetik pusulalarının çalışma prensiplerini ele aldığımızda pusula nasıl kullanılır sorusunun cevabına da bir adım daha yaklaşmış olacağız. Manyetik pusulanın en önemli parçası pusula iğnesidir. Pusula iğnesi serbest bir şekilde hareket edecek bir biçimde pusulanın gövdesine takılıdır. Her hangi bir zorlanma olmadan hareket etmesi burada önemli çünkü pusula iğnesi serbest kaldığında daima aynı yönü gösterir. Bunun sebebi dünya üzerinde iğneyi çeken bir manyetik gücün olmasıdır. Bu manyetik güç yeryüzündeki kutuplardan kaynaklanmaktır. Dünyanın manyetik enerjisi, pusulanın gövdesine serbest bir şekilde sabitlenmiş olan pusula iğnesinin manyetik kuzeye doğru yönelmesini sağlar.
Pusula Nasıl Kullanılır?
Pusula nasıl kullanılır sorusunun cevabı oldukça basit hiç bilmeyen birisi için ise oldukça karmaşıktır. Pusulayı elimize alıp doğrudan yön bulamayız. Bazı terimleri öncelikle bilmemiz gerek pusula nasıl kullanılır sorusunu cevaplamamız için. Öncelikle pusula sayesinde yönümüzü tayin edebilmemiz için kerteriz almamız gerekir (Kerteriz: Manyetik kuzeyle hedef arasında oluşan açıdır). Elinizde hedefinizin belirtilmiş olduğu bir harita varsa harita yatay bir zemine yatay bir şekilde konur. Bulunulan konum ile hedef konum arasında hayali bir çizgi çizilir. Sonrasında pusulanın uzun olan kenarı çizdiğimiz hayali çizginin tam üzerine gidilecek hedefi gösterecek şekilde bırakılır. Pusulanın bileziğini harita üzerin bulunan düşey çizgiler ile paralel olacak çekle gelen kadar çevirmeniz gerekir. Hedef açının okuma noktasından belirlenen açı bize kerteriz açısını verecektir. Kerteriz açısının öğrenilmesi ile birlikte gidilecek hedefe kolay bir şekilde gidilebilir.
Kerteriz açısını öğrendikten sonra pusula harita üzerinden kaldırılıp yere paralel duracak şekilde hizalanır. Bilezik kısmında bulunan kuzey (N) ile pusulanın kuzey noktası birbiri ile örtüşünceye dek çevrede döndürülür. Pusulanın son durumda göstereceği yön hareket yönünü gösterecektir.
Pusulanın Özellikleri
Pusulanın en büyük özelliği ve katkısı yön bulmayı sağlamak olması ile birlikte daha birçok özelliği de bulunur. Pusula özelliklerinden bazıları şunlardır;
Pusulalar sadece kuzey yönünü değil kuzey noktasını referans alarak diğer kutupları da gösterir.
Pusulanın gövdesine esnek bir şekilde sabitlenen mıknatıs manyetik iğne diğer uçlardan ayırt edilebilmesi için genelde kırmızı veya farklı renklerde işaretlenir.
Pusulanın kullanımı açısından kolaylık sağlayacak bazı detaylar vardır. Tabana ait olan şeklin dikdörtgen olması ve üstte kullanımda şeklinde de anlatıldığı gibi pusulanın bir kenarının uzun olması kullanımı kolaylaştıran birkaç özellik arasındadır.
Pusula Çeşitleri Nelerdir?
Pusulanın birçok çeşidi vardır. Pusula çeşitlerinden bazıları şöyle sıralanabilir;
- Kerteriz Pusulası
- Asma Pusula
- Manyetik Pusula
- Dümenci Pusulası
- Filika Pusulası
- Sıvılı Pusula
- Cayro Pusula
- Yavru Pusula
- Kadranlı Pusula
- Aynalı Pusula
- Kutu Pusula
- Standart Plaka Pusula
- Arazi Pusulası
Bazı Pusula Terimleri
Pusulanın da kendi içinde bazı özelliklerine verilen tanımları vardır. Onlardan bazıları şöyle sıralanabilir.
Falso Pusula: Gösterilmek istenen yönü hatalı gösteren ayarları tam olarak yapılamamış pusulalara falso pusula denir.
Sağır Pusula: Gemilerde kullanılan ve geminin yaptığı manevralardan etkilenmeyip sabit bir şekilde geminin rotasını gösteren pusuladır.
Pusulayı Kim Buldu? Pusulayı Kim İcat Etti?
Pusulanın tarihine bakındığı zaman M.Ö. ikinci yüzyılda Çin medeniyetini gösteriyor. Ancak bir Meksika medeniyeti olan Olmekler’in M.Ö. 1000li yıllarda pusula kullanıldığına dair rivayetler söylenmektedir. M.Ö. 221 ile 206 seneleri arasında antik Çin’de hüküm sürmekte olan Qin hanedanı döneminde mıknatıs taşından yapılan demir oksit çubuğundan yapılmış ve kuzey ile güney eksenlerini gösteren ilk pusulaların kullanıldığını gösteren bilgiler bulunmuştur.
Ancak bu bilgiler Çinlilerin pusulayı bulduğunu göstermemektedir. Ancak o zamanlarda bu altın yön bulmada değil sadece falcılıkta kullanıldığı tahmin edilmektedir. 1117 senesinde ortaya çıkmış olan Zhu Yu’nun Pingzhou tabletlerinde pusulanın ilk defa yön bulmada kullanıldığına dair belgelerdir. Yine 800 ile 1040 yılları arasına ait olan Çin kitaplarında manyetizma ve manyetik çubuklar ile ilgili birden fazla bilgi vardır.
Milattan sonra 8. Yüzyılda seyir cihazı olarak manyetik iğneler çoktan mıknatıs taşının yerini almaya başlamıştır. 8. Yüzyıldan 1500 senelerine kadar pusulanın sadece gemiler tarafından kullanıldığı bilinmektedir. Kayıtlara geçen ilk resmi pusula ise Çinli denizci ve amiral olan He Zheng tarafından gerçekleştirilmiş ve 1405 ile 1433 seneleri arasında yapılan seyahatte kullanılmıştır. Pusulanın çinden çıkıp Avrupa’ya geçişi ile ilgili birçok rivayet vardır.
İlk rivayetlere göre Çinli tüccarların Ortadoğu’ya yapmış oldukları seyahatler pusulanın önce Ortadoğu ve oradan da Avrupa’ya ulaştığıdır. Bir diğer rivayet ise Avrupalı kaşiflerin doğu seyahatleri pusula ile tanıştığı iddiasıdır. Bir başka rivayet ise Çin’den Avrupa’ya pusulanın direk geldiğidir. Avrupa da manyetik iğneler hakkında ilk kayıt Alexander Neckam tarafından 1190 senesinde yazılmış bir kitapta yer almaktadır. Modern pusulanın icadı ise William Sturfeon’ın elektromıknatısı bulması ile başlamaktadır.
1825 senesinde sonra ise farklı birkaç pusula ortaya çıkmıştır. 1960 senesinde Sir Edmund Halley tarafından ilk sıvı pusula prototip yapıldı. 1885 senesinde ise ilk el pusulası patenti alındı. Ancak pusulanın yanında demirden oluşan herhangi bir cisim bulunması halinde pusula etkilenerek farklı bir yönü gösterebilir. Bu durum gemilerde yoğun demirin bulunması nedeni ile pusulada yön bulmada büyük zorluklar yaşanmakta idi. Fakat denizciler 19. Yüzyılda çok fazla çalışarak bu sapmayı ortadan kaldırdılar.
